Obrzęk lipidowy to bolesne zaburzenie dystrybucji tłuszczu, które dotyczy niemal wyłącznie kobiet. W przypadku obrzęku lipidowego komórki tłuszczowe odkładają się przede wszystkim w obrębie kończyn. Tłuszcz może gromadzić się na nogach, pośladkach, biodrach, a także na ramionach. W tych miejscach tkanka jest szczególnie wrażliwa na ucisk i ból. W przeciwieństwie do dolegliwości, na samo odkładanie się tłuszczu nie mają wpływu ani ćwiczenia, ani dieta. Tutaj znajdziesz aktualne informacje dotyczące przyczyn, objawów, diagnozowania i leczenia obrzęku lipidowego.
Obrzęk lipidowy (gr. lip = tłuszcz) to bolesne schorzenie związane z tkanką tłuszczową. Jest to nierównomierne (nieproporcjonalne) symetryczne zaburzenie rozmieszczenia tkanki tłuszczowej, które występuje niemal wyłącznie u kobiet. Dotyczy ono tylko kończyn.
W przeszłości zakładano, że w tkance gromadzi się płyn, dlatego nadano chorobie nazwę obrzęku. Zgodnie z najnowszymi ustaleniami, w przypadku właściwego obrzęku lipidowego nie występuje opuchlizna spowodowana nagromadzeniem płynu tkankowego.
Zaburzona dystrybucja tkanki tłuszczowej
Nieproporcjonalność – tj. nierównomierne rozmieszczenie – w przypadku obrzęku lipidowego zawsze występuje symetrycznie na obu nogach lub obu ramionach. Nie dotyczy z kolei tułowia, głowy ani szyi. Tkanka tłuszczowa może gromadzić się równomiernie na udach i podudziach (tzw. „noga kolumnowa”), ramionach i przedramionach albo dotyczyć tylko ud lub podudzi. Obrzęk lipidowy obejmujący obszar ud i bioder jest określany jako „bryczesy”. Właściwy obrzęk lipidowy nigdy nie dotyczy stóp i dłoni. W efekcie zwykle powstaje skok obwodu – tj. pewien rodzaj stopnia – w stosunku do sąsiadującego zdrowego obszaru – tworzy się tzw. „mufa” lub „kołnierz”. Duże wybrzuszenia tkanki tłuszczowej w obrębie kolan, ud lub ramion nazywane są „wolami”.
Stopień ciężkości: Bóle kontra wygląd
Wygląd zewnętrzny kończyn nie idzie w parze z intensywnością subiektywnych dolegliwości. Oznacza to, że miejsca o dużym nagromadzeniu tkanki tłuszczowej mogą być mniej bolesne niż stosunkowo szczupłe kończyny. W związku z tym stosowana do 2023 roku standardowa klasyfikacja stadiów jest obecnie wykorzystywana jedynie do rozróżnienia wyglądu – tj. morfologii. Charakterystyka ma wyłącznie charakter opisowy. Do chwili obecnej nie istnieje klasyfikacja stadiów dolegliwości.
Klasyfikacja stadiów zróżnicowania morfologicznego
Na obrzęk lipidowy chorują niemal wyłącznie kobiety. W związku z tym możliwe są dwa główne czynniki, tj. zaburzenia związane z chromosomem X lub specyficzne kobiece zaburzenia hormonalne. Bodźcem wyzwalającym tę przewlekłą chorobę są najczęściej zmiany hormonalne w organizmie, takie jak te obserwowane w okresie dojrzewania, w czasie lub po ciąży albo w okresie klimakterium. Jeśli choroba jest już obecna w organizmie, fazy te mogą prowadzić do zaostrzenia objawów, czyli rzutu choroby. Bardzo prawdopodobne wydają się być dziedziczne skłonności do obrzęku lipidowego. Oznacza to, że często choruje kilka żeńskich pokoleń rodziny. Dokładne przyczyny obrzęku lipidowego nie zostały jeszcze ostatecznie wyjaśnione naukowo.
Odsetek pacjentek chorujących na obrzęk lipidowy w populacji nie jest znany. W badaniach zwykle zakłada się wartość od 5 do 11% wszystkich kobiet. Choroba może rozwijać się stopniowo przez długi czas. Objawów często nie udaje się jednoznacznie zidentyfikować jako takie i pacjentki znoszą je przez długi czas. Ponadto czysto kliniczne podejście do diagnozowania prowadzi niekiedy do jego niepewnych rezultatów. Z tych powodów wiele przypadków obrzęku lipidowego pozostaje nierozpoznanych.
Warto wiedzieć
Więcej informacji, wskazówek i relacje chorych można również znaleźć na naszym blogu „Sprawa kobiet – inicjatywa dla chorych na obrzęk lipidowy.
Objawy obrzęku lipidowego mogą pojawić się nagle lub nasilać stopniowo przez wiele miesięcy lub lat. Głównymi subiektywnymi objawami obrzęku lipidowego są bolesność uciskowa, bolesność dotykowa, bóle spontaniczne, a także uczucie ciężkości. W przypadku bolesności uciskowej pacjentka odczuwa ból nawet przy niewielkim nacisku. Bolesność dotykowa oznacza, że ból powoduje już sam dotyk. Spontaniczne bóle tkanek pojawiają się nagle i bez konkretnej przyczyny. Dochodzi do tego niekiedy bardzo dobrze widoczna dysproporcja obszarów ciała z częściowo wyraźnymi zgrubieniami tkanki tłuszczowej.
Na podstawie poniższych punktów możesz rozpoznać, czy masz obrzęk lipidowy.
Objawy widoczne na zewnątrz
Istnieją objawy zewnętrzne, które bardzo ułatwiają rozpoznanie obrzęku lipidowego:
Objawy odczuwalne wewnętrznie
Oprócz widocznych symptomów mogą również występować objawy czuciowe wskazujące na obrzęk lipidowy. Mogą się one nasilać po długotrwałym siedzeniu, staniu, chodzeniu albo w ciągu dnia, a nawet w wyniku działania wysokich temperatur:
Nie wszystkie z tych subiektywnych dolegliwości „muszą” wystąpić u każdej pacjentki z obrzękiem lipidowym. Jeśli zauważysz u siebie jeden lub kilka objawów, skontaktuj się z lekarzem specjalistą. Właściwe specjalizacje to limfologia i flebologia. Wczesne rozpoznanie jest ogromnie ważne dla zapewnienia optymalnego przebiegu leczenia i złagodzenia dolegliwości.
Diagnozowanie obrzęku lipidowego często trwa niestety bardzo długo, czasem dziesiątki lat. W wielu przypadkach obrzęk lipidowy jest mylony z innymi schorzeniami, takimi jak otyłość, obrzęk limfatyczny lub lipohipertrofia, tj. bezbolesne zaburzenie dystrybucji tłuszczu.
Obrzęk lipidowy jest diagnozowany klinicznie. Oznacza to, że do badania pacjentki nie stosuje się metod obrazowania. Lekarz wykorzystuje swoje własne zmysły. Szczególnie ważną rolę w diagnozowaniu obrzęku lipidowego odgrywają oględziny i badanie palpacyjne (dotykowe). Dla uzyskania wyczerpującego wywiadu lekarskiego systematycznie przeprowadza się rozmowy z pacjentką. Gromadzone są informacje dotyczące subiektywnego odczuwania dolegliwości i historii choroby w rodzinie.
Nie istnieją wymierne parametry potwierdzające obrzęk lipidowy. Aby wykluczyć inne choroby, można stosować różne metody badania instrumentalnego – takie jak diagnostyka ultrasonograficzna w celu wykluczenia obrzęku. Do diagnostyki różnicowej można również wykorzystywać parametry laboratoryjne, jednak nie nadają się one do potwierdzenia obrzęku lipidowego.
Na potrzeby wstępnej dokumentacji i kontroli przebiegu dokonuje się pomiarów wartości biometrycznych, takich jak masa ciała, wzrost oraz obwód talii i bioder. W przypadku obrzęku lipidowego wskaźnik masy ciała (BMI) nie jest wartością przydatną, ponieważ przy jego określaniu następuje przeszacowanie chorobowo nagromadzonej tkanki tłuszczowej. Bardziej wymierną wartością jest stosunek obwodu talii do wzrostu (waist to hight ratio). Na potrzeby planowania leczenia i kontroli przebiegu choroby należy wykonać dodatkowe pomiary dotkniętych chorobą kończyn. Do opisania dysproporcji można użyć ilorazu lipohipertrofii według Herpertza*, który jest również uzależniony od stopnia otyłości.
*LipQ = obwód w najgrubszym miejscu uda w cm / wzrost w cm
32-35% = niewielka; 36-40% = umiarkowana; 41-45% = silna; 46-51% = masywna; >52% = gigantyczna
Po uzyskaniu potwierdzonej diagnozy możliwe i konieczne jest podjęcie działań terapeutycznych w celu zmniejszenia dolegliwości. Lekarz opracowuje „terapię mieszaną” indywidualnie dostosowaną do pacjentki i jej dolegliwości. Może przy tym wybierać spośród różnych opcji i dozować odpowiednie środki, podobnie jak w przypadku systemu modułowego.
Redukcja bólu
Obrzęk lipidowy to choroba przewlekła, która towarzyszy pacjentowi przez całe życie. Do terapii można i należy włączyć wszystkie środki, które łagodzą indywidualne dolegliwości bólowe. Głównym celem wszystkich środków jest redukcja bólu. Jeśli dany moduł leczenia nie przynosi ulgi, można go pominąć.
Samoleczenie
Konsekwentne leczenie może pozytywnie wpłynąć na rozmiary i ewentualne następstwa obrzęku lipidowego, a także złagodzić towarzyszące mu dolegliwości. Bardzo ważne jest zaakceptowanie siebie i swojej choroby, jak najszybsze podjęcie leczenia i konsekwentne przestrzeganie zaleceń – trzeba po prostu stać się „menadżerem” swojej choroby, odpowiedniej terapii i oczywiście swoim własnym.
Ucisk
Jednym z najważniejszych elementów redukujących ból przy obrzęku lipidowym jest terapia uciskowa. Należy ona do standardowego leczenia. Zalecenie wytycznej S2k dotyczące obrzęku lipidowego: „W przypadku zdiagnozowanego obrzęku lipidowego na dotkniętych chorobą kończynach należy zastosować terapię uciskową w celu zmniejszenia bólu”.
Sposób działania: Medyczne podkolanówki uciskowe i bandaże uciskowe są wykonane z elastycznych materiałów. Dzięki temu wywierają ciągły, określony nacisk na tkankę. Taki stały nacisk może złagodzić subiektywne dolegliwości. Ważną informacją dla wszystkich osób dotkniętych chorobą jest to, że ucisk nie nadaje się do redukcji samej chorobowej tkanki tłuszczowej.
Wyroby uciskowe
Na początku terapii uciskowej można wybrać medyczne pończochy uciskowe, bandaże uciskowe lub medyczne adaptacyjne systemy kompresyjne (ASK). W ramach terapii długoterminowej stosuje się głównie wykonane na miarę medyczne pończochy uciskowe z dzianiny płaskodzianej. W przypadku takiego wyrobu najpierw rząd po rzędzie przygotowywana jest dzianina płaskodziana. Trójwymiarową formę przybiera ona dopiero po zszyciu. W ten sposób można wyprodukować indywidualne zaopatrzenie dla każdego pacjenta. Dla pacjentek z obrzękiem lipidowym wykonuje się zwykle płaskodziane pończochy, rajstopy, legginsy, rękawy, bolera lub kilkuczęściowe wyroby uciskowe. Decyzję dotyczącą wyboru materiału oraz jedno- lub kilkuczęściowego zaopatrzenia należy podjąć po konsultacji pacjentki z lekarzem, terapeutą i sklepem specjalistycznym. Pozwala to poprawić przestrzeganie wspólnie ustalonych celów terapii oraz zwiększyć jej skuteczność. Medyczne pończochy uciskowe z dzianiny płaskodzianej charakteryzują się zwykle większą sztywnością ścianek i sztywnością zginania niż medyczne pończochy uciskowe z dzianiny okrągłodzianej. Sztywność zginania zapewnia lepsze pokrywanie głębszych fałd tkanki, nie powodując przewężeń na skutek „wsuwania się”. Jest to szczególnie ważne w leczeniu mocnego obrzęku lipidowego związanego z dużymi obwodami kończyn oraz w przypadku współistniejącej otyłości.
W oparciu o ocenę lekarza, u pacjentów z łagodnymi dolegliwościami i stosunkowo szczupłymi kończynami o niewielkim lub zerowym zwiększeniu obwodu możliwe jest również stosowanie zaopatrzenia z dzianiny okrągłodzianej.
Przy wyborze i przepisywaniu materiałów uciskowych należy indywidualnie określić klasę ucisku oraz rodzaj materiału i dopasować je do rozpoznania klinicznego, dolegliwości, a także możliwych zmian. Skuteczność zaopatrzenia zależy bowiem zarówno od wywieranego ucisku, jak i właściwości materiału.
Prawidłowa terapia uciskowa wymaga regularnej pielęgnacji skóry.
Do codziennego użytku i długotrwałego stosowania zaleca się wykonane na miarę płaskodziane wyroby Juzo Expert i Juzo Expert Strong. W określonych przypadkach można również stosować tzw. ASK (adaptacyjne systemy kompresji), które pozwalają na indywidualną, bezstopniową regulację.
Odżywianie i kontrola masy ciała
W przypadku obrzęku lipidowego stosowanie diet czy poszczenie nie przynosi oczekiwanych rezultatów, ponieważ nie powoduje redukcji tkanki tłuszczowej w dotkniętych chorobą miejscach. Pacjentki z obrzękiem lipidowym mogą jednak pozbyć się „zdrowego” tłuszczu. Chore komórki pozostaną. Redukcja masy ciała spowoduje więc wyszczuplenie tułowia, jednak dotknięte chorobą kończyny pozostaną stosunkowo obszerne. Mimo to należy stosować zdrową dietę i dbać o aktywny tryb życia w celu uniknięcia przyrostu masy ciała, a tym bardziej otyłości. Nadwaga ma bowiem negatywny wpływ na obrzęk lipidowy. Pacjentki z obrzękiem lipidowym, które zwracają uwagę na swoje odżywianie i masę ciała, mogą utrzymać lub odzyskać mobilność i sprawność oraz zapobiec postępowi choroby. Generalnie nie zaleca się stosowania krótkoterminowych diet, a raczej trwałą zmianę nawyków żywieniowych. W przypadku obrzęku lipidowego sprawdza się zarówno dieta śródziemnomorska, jak i ketogeniczna.
Terapia psychospołeczna
Pacjentki zmagające się z obrzękiem lipidowym są w znacznie większym stopniu narażone na zaburzenia fizyczne, emocjonalne i społeczne w porównaniu do kobiet bez obrzęku lipidowego. W diagnostyce bólu związanego z obrzękiem lipidowym należy również uwzględnić czynniki psychospołeczne. Wynika to z faktu, że zaburzenia psychiczne mogą wpływać na objawy oraz jakość życia pacjentek z obrzękiem lipidowym i należy o nich pamiętać przy diagnozowaniu i leczeniu. Przyczyny obciążenia psychicznego mogą tkwić w wyglądzie zewnętrznym i przewlekłym bólu. W tym przypadku wskazane jest podejście interdyscyplinarne w celu leczenia depresji, stanów lękowych, zaburzeń odżywiania itp.
Fizjoterapia
Manualny drenaż limfatyczny
Oprócz terapii uciskowej w leczeniu obrzęku lipidowego stosuje się zwykle manualny drenaż limfatyczny (MLD). Wydaje się to sprzecznością, ponieważ w przypadku właściwego obrzęku lipidowego nie ma zastoju limfy, który trzeba zlikwidować. W tym przypadku manualny drenaż limfatyczny nie ma jednak na celu zmniejszenia objętości, a modulację włókien C, które są odpowiedzialne za odczuwanie bólu. MLD może zwiększyć tolerancję i próg bólu. W połączeniu z innymi technikami terapii MLD może przyczynić się do poprawy jakości życia.
PUP
W uzupełnieniu do medycznych pończoch uciskowych i manualnego drenażu limfatycznego można stosować przerywany ucisk pneumatyczny (PUP) – np. przy pomocy urządzenia Lymphomat. Wypełniony powietrzem mankiet z kilkoma komorami wywiera ucisk na poddawany leczeniu obszar ciała.Ucisk jest generowany w definiowanych odstępach czasu i można go regulować. Początkowo ciśnienie zwiększa się w komorze najbardziej oddalonej od serca. Później przechodzi się do kolejnej komory.W przypadku właściwego obrzęku lipidowego PUP można stosować do łagodzenia bólu – również jako terapię domową.
Sport
Ruch w odzieży uciskowej może zredukować dolegliwości fizyczne i psychiczne. Odpowiednim wyborem jest trening o niskiej intensywności, ćwiczenia rozciągające i umiarkowany trening siłowy. Aktywność sportowa w wodzie może mieć pozytywny wpływ nie tylko na dolegliwości bólowe związane z obrzękiem lipidowym, ale również na choroby współistniejące, takie jak otyłość, obrzęk limfatyczny czy zużycie stawów.
Platforma wibracyjna
Stosowanie platformy wibracyjnej może zwiększyć próg bólu uciskowego.
Leczenie farmakologiczne jest zwykle nieskuteczne
Obrzęku lipidowego nie da się wyleczyć farmakologicznie. Do leczenia obrzęku lipidowego nie należy stosować leków moczopędnych. Na początku terapii lub w przypadku szczególnego nasilenia dolegliwości można wprawdzie rozważyć farmakologiczną terapię przeciwbólową, jednak zwykle nie przynosi ona efektów w przypadku obrzęku lipidowego.
Metoda operacyjna: liposukcja
W przypadku niektórych pacjentek rozwiązaniem może być zabieg operacyjny. Liposukcja – czyli odsysanie tłuszczu – trwale redukuje dotkniętą chorobą podskórną tkankę tłuszczową. Może na długi czas zmniejszyć, a nawet całkowicie wyeliminować ból, nie powoduje jednak wyleczenia z choroby i jest poważnym, bolesnym zabiegiem, podczas którego operowane są całe obszary objęte obrzękiem lipidowym. W związku z tym w każdym pojedynczym przypadku należy podjąć indywidualną decyzję, czy wybrać leczenie zachowawcze, czy też uzasadnionym i rozsądnym rozwiązaniem jest operacja, z którą wiążą się możliwe niepożądane skutki uboczne, takie jak bliznowacenie tkanki.
W przypadku obrzęku lipidowego przed poddaniem się operacji należy uwzględnić następujące aspekty:
Wskazania do liposukcji nie opierają się już na konwencjonalnej klasyfikacji stadiów, ponieważ nie istnieje związek pomiędzy ciężkością objawów a dotychczasowymi stadiami.
Wykonanie liposukcji
To, czy operacja obrzęku lipidowego odbywa się w warunkach ambulatoryjnych, czy szpitalnych, zwykle zależy od ciężkości stanu, ewentualnych chorób współistniejących oraz sedacji. Odsysanie tłuszczu powinno być wykonywane przy użyciu techniki bezpiecznej dla tkanek i naczyń limfatycznych. W ramach miejscowego znieczulenia tumescencyjnego i znieczulenia ogólnego stosuje się systemy wspomagane wibracjami (PAL) i strumieniem wody (WAL). W ramach zabiegu podczas 1-4 sesji dla obu nóg lub 1-2 sesji dla obu ramion odsysane jest maksymalnie 10% masy ciała (objętość odsysania).
Po liposukcji
Bezpośrednio po zabiegu należy przeprowadzić kompleksową fizyczną terapię przeciwobrzękową (KTP). W zależności od objawów pacjentki są poddawane dalszemu leczeniu zachowawczemu. Główny nacisk kładzie się wówczas na mobilność, stabilność masy ciała i regulację stresu.
Jeśli rozważasz liposukcję, niezbędna jest konsultacja z jednym lub kilkoma specjalistami w celu omówienia potencjalnej skuteczności, ryzyka, skutków ubocznych, kosztów i długotrwałych efektów tej metody. Kasa chorych pokrywa koszty liposukcji jedynie w sporadycznych przypadkach. Zazwyczaj przejmuje jednak koszty leczenia zachowawczego z wykorzystaniem odzieży uciskowej.
Rehabilitacja szpitalna
W przypadku obrzęku lipidowego możliwa jest również rehabilitacja szpitalna. Jest ona przeprowadzana w specjalistycznych klinikach limfologicznych i oferuje pacjentkom dotkniętym chorobą intensywne, kompleksowe leczenie. Najważniejsze jest w tym przypadku holistyczne podejście do obrazu klinicznego, co pozwala odpowiednio reagować na indywidualne potrzeby pacjentów. Oprócz fizjoterapii i terapii uciskowej rehabilitacja obejmuje również doradztwo żywieniowe i wsparcie psychologiczne. Celem jest złagodzenie dolegliwości, wspieranie samoleczenia i poprawa jakości życia pacjentek. Dużą pomoc stanowi wymiana informacji pomiędzy chorymi i wspólne sesje terapeutyczne. Rehabilitacja szpitalna może długofalowo pomóc pacjentkom lepiej radzić sobie z obrzękiem lipidowym w życiu codziennym.
Otyłość
Obrzęk lipidowy nie jest spowodowany otyłością i odwrotnie. Jednak ok. 80% chorych na obrzęk lipidowy to ludzie otyli. Współistniejąca otyłość jest jednak proporcjonalna, dotyczy więc również tułowia.
Obrzęk limfatyczny związany z otyłością
Szczególnie w zaawansowanych stadiach obrzęku lipidowego często pojawia się obrzęk limfatyczny związany z otyłością. W tym przypadku odpływ limfy jest utrudniony na skutek skrajnego zwężenia naczyń limfatycznych spowodowanego mocnym rozrostem tkanki tłuszczowej. Chłonka nie może już odpływać w wystarczającym stopniu i gromadzi się w tkance. Inaczej niż w przypadku np. wrodzonego obrzęku limfatycznego obrzęk limfatyczny związany z otyłością zwykle rozwija się symetrycznie.
Następstwa ortopedyczne
Zwiększenie objętości nóg po ich wewnętrznej stronie może prowadzić do znacznego ograniczenia ruchomości i negatywnie wpływać na sposób chodzenia. Następstwem mogą być nieprawidłowości w obrębie stawów skokowych, kolanowych i biodrowych.
Problemy skórne
Zwiększenie obwodu nóg i ramion może powodować ciągłe ocieranie skóry. Następstwem są stany zapalne. W fałdach skóry spowodowanych wybrzuszeniem tkanki tłuszczowej tworzy się wilgoć i powstają otarcia, a także infekcje bakteryjne lub grzybicze. U osób cierpiących na obrzęk lipidowy bardzo ważna jest więc regularna pielęgnacja skóry.
Uszkodzenie układu naczyń żylnych
Obrzęk lipidowy może spowodować uszkodzenie układu naczyń żylnych. Wczesne rozpoznanie zaburzeń żylnych może zapobiec powstawaniu powierzchownych żylaków i uszkodzeniu układu żył głębokich oraz zapewnić leczenie istniejących dolegliwości żylnych.
Informacje na temat możliwych chorób żył można znaleźć na naszej stronie dotyczącej dolegliwości żylnych.
Ze względu na te choroby współistniejące i powikłania pacjentki z obrzękiem lipidowym powinny w razie potrzeby zasięgnąć porady u specjalistów w dziedzinie odżywiania, limfologii, ortopedii, dermatologii i flebologii.
Osoby mające symetryczne zaburzenie dystrybucji tłuszczu na nogach lub ramionach, które jest bezbolesne, nie cierpią na obrzęk lipidowy. Takie schorzenie nosi nazwę lipohipertrofii i zwykle nie wymaga leczenia. W miarę upływu czasu może się ono jednak przekształcić w obrzęk lipidowy. Podobieństwa do obrzęku lipidowego istnieją również w przypadku obrzęku limfatycznego i otyłości. Poniższy przegląd pokazuje, w jaki sposób można rozróżnić wskazania:
| Obrzęk lipidowy | Lipohipertrofia | Otyłość | Obrzęk limfatyczny | |
|---|---|---|---|---|
| Gromadzenie tkanki tłuszczowej | +++ | +++ | +++ | (+) |
| Dysproporcja kończyn w stosunku do tułowia | +++ | +++ | (+) | + |
| Obrzęk* | Ø | Ø | (+) | +++ |
| Bolesność uciskowa | +++ | Ø | Ø | Ø |
| Symetria | + | + | + | Ø |
Objaśnienie symboli: + do +++ występuje; (+) możliwe; Ø nie występuje | ||||
Taka autodiagnoza nie zastąpi wizyty u specjalisty. Wizyta u specjalisty jest niezbędna dla uzyskania prawidłowej diagnozy.